Chakana savdo hajmi 2022-yil yakunlariga ko‘ra O‘zbekistonda 24,5 mlrd dollarni, Rossiyada 631 mlrd dollarni, Qozog‘istonda 36,4 mlrd dollarni, Ozarbayjonda 31 mlrd dollarni, Belarusda 26 mlrd dollarni tashkil etgan.
Aholi jon boshiga chakana savdo 2022-yilda O‘zbekistonda o‘rtacha 687 dollarni tashkil etib, bu ko‘rsatkich bo‘yicha MDH davlatlari orasida quyi o‘rinlarda qolmoqda. Mazkur ko‘rsatkich Rossiyada 4300 dollarni, Qozog‘istonda 1870 dollarni, Ozarbayjonda 3000 dollarni, Belarusda 2815 dollarni tashkil etgan.
Bank kartalariga 2023-yil davomida 789 trln so‘m mablag‘lar kirim qilingan bo‘lib, 2022-yilga nisbatan 1,4 barobarga oshgan. Savdo va xizmatlar uchun bank terminallari orqali to‘lovlar 132 trln so‘mga yetib, 37 foizga oshgan.
Ijobiy dinamikaga qaramasdan savdo va xizmat ko‘rsatish sohasida naqd pul shaklidagi to‘lovlarning umumiy to‘lovlardagi ulushi 60 foizni tashkil etib, rivojlangan va bir qator MDH davlatlariga nisbatan yuqori darajada qolmoqda.
2024-2026-yillar davomida naqd pul shaklidagi to‘lovlar hajmini hozirgi 60 foizdan 40 foizgacha pasaytirish, naqdsiz to‘lovlar hajmini yanada kengaytirish orqali norasmiy iqtisodiyot ulushini pasaytirish bo‘yicha bosqichma-bosqich choralar ko‘rish taklif qilinadi.
Bunda bir qator MDH davlatlari, jumladan, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldova tajribasi o‘rganilgan.
Masalan, Rossiyada yuridik shaxslar va (yoki) yakka tartibdagi tadbirkorlar o‘rtasidagi naqd puldagi hisob-kitoblarning maksimal miqdori 100 000 rublni tashkil qiladi yoki 100 ming rublga teng bo‘lgan xorijiy valyutadagi miqdorga teng miqdorda amalga oshiriladi.
Qozog‘istonda miqdori respublika byudjeti to‘g‘risidagi qonunda belgilangan va to‘lov sanasida amal qiladigan oylik hisoblash indeksi (MRP) miqdoridan 1000 baravar ko‘p bo‘lgan bitim bo‘yicha yuridik shaxslar o‘rtasidagi to‘lovlar faqat naqd pulsiz tarzda amalga oshiriladi.
Qirg‘izistonda mijoz tomonidan bir yoki bir nechta kontragentlarga bir xil asosda, qisqa vaqt ichida (14 ish kuni) o‘tkazilgan mablag‘lar qo‘shilishi natijasi (agar mablag‘lar bitta to‘lov hujjati asosida hisobga olingan bo‘lsa) teng bo‘lsa, agar ushbu harakatlar mijoz tomonidan oqlanmagan bo‘lsa, 1 000 000 somga teng.
Belarusda tovarlarni sotishda (ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish) tashkilot, yakka tartibdagi tadbirkor bitta bitim doirasida jismoniy shaxsdan bazaviy o‘lchovning 500 baravaridan ortiq bo‘lmagan miqdorda naqd to‘lovni qabul qilishi mumkin.
Tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida naqd to‘lovlar kuniga bazaviy o‘lchovning 100 baravaridan oshmasligini talab qiladi. Mablag‘lar o‘tkaziladigan kompaniyalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar soni muhim emas. Bu nafaqat transferga, balki mablag‘lar qabul qilishga ham tegishli.
Moldovada 1-yanvardan boshlab korxonalar o‘rtasida naqd to‘lovlar oyiga atigi 100 ming ley ichida ruxsat etiladi. Shu bilan birga, xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi yagona bitim hajmi 10 ming leydan oshmasligi kerak. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga, mulkchilik turidan va tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’i nazar, o‘zlarining moliyaviy majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni naqd pulda, shu jumladan to‘lov terminali orqali oylik limitdan 100 ming leydan ortiq miqdorda amalga oshirgan taqdirda sanksiyalar qo‘llaniladi.
Ozarbayjonda “Naqd pulsiz to‘lovlar to‘g‘risida”gi qonunni qabul qildi, unda naqd to‘lovlarni cheklash ko‘zda tutilgan. Qonunga ko‘ra, yillik aylanmasi 30 ming manatdan oshadigan QQS to‘lovchilari sifatida ro‘yxatdan o‘tgan savdo va umumiy ovqatlanish obyektlari uchun 200 ming manat miqdorida naqd to‘lovlar limiti joriy etildi. Boshqa soliq to‘lovchilar uchun limit oyiga 15 ming manatni tashkil qiladi.
Yil davomida birinchi qoidabuzarlik uchun moliyaviy sanksiya miqdori amalga oshirilgan bitimlar hajmining 10 foizi, ikkinchisi uchun 20 foizi, keyingilari uchun 40 foizini tashkil qiladi.
Bundan tashqari, tadbirkorlarning banklarda naqd pul olish imkoniyati cheklangan. Banklar yoki pochta operatorlari yuridik shaxslar va xususiy tadbirkorlarning bank hisobvaraqlaridan naqd pul olish uchun ushbu summaning 1% miqdorida soddalashtirilgan soliqni ushlab qoladilar. Ushbu cheklovlar faqat tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 4-martdagi PQ-109-son qaroriga asosan Strategik islohotlar agentligi tomonidan “Elektron to‘lov tizimlari xizmatlaridan foydalanishni kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident qarori loyihasi tayyorlandi. Loyihada quyidagilar ko‘zda tutilmoqda:
naqdsiz to‘lov amalga oshiruvchi fuqarolar uchun qulayliklar yaratish maqsadida aholiga pullik xizmat ko‘rsatuvchi barcha byudjet tashkilotlarini majburiy tartibda onlayn to‘lov tizimlariga ulash;
qurilish korxonalari tomonidan jismoniy shaxslarga sotiladigan ko‘chmas mulk obyektlari uchun to‘lovlarni majburiy tartibda naqdsiz shaklda va elektron schet-faktura rasmiylashtirilgan holda amalga oshirish;
jismoniy shaxslarga xarid summasining bir foizini keshbek sifatida qaytarib berish tizimini takomillashtirish, bunda to‘langan QQS summasidan qaytarish mexanizmiga o‘tish.
Mazkur choralar ko‘rilishi natijasida elektron to‘lov tizimlari va elektron tijorat sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari uchun imkoniyatlar kengayadi, iste’molchilar huquqlari himoyasi ta’minlanadi.
Shuningdek, elektron to‘lov tizimlaridan foydalanishni kengayishi 2024-2026 yillar davomida naqd pul shaklidagi to‘lovlar hajmini hozirgi 60 foizdan 40 foizgacha pasaytirish imkoniyatini beradi.